Specyficzne trudności w uczeniu się – czyli co to właściwie jest?

Dobiegł końca kolejny rok szkolny. Niektóre dzieci za niedługo skończą przedszkole i rozpoczną zerówkę, cześć skończy zerówkę i rozpocznie kolejny etap edukacji w szkole podstawowej. Z kolei dzieci w wieku szkolnym skończą kolejną klasę i rozpoczną wakacje, by we wrześniu rozpocząć kolejną klasę. Wszystkie te dzieci albo przygotowują się do rozpoczęcia nauki szkolnej, albo realizują już edukację i są w trakcie nabywania kolejnych umiejętności i rozwijania wiedzy. Jednymi z ważniejszych umiejętności szkolnych są umiejętność czytania, pisania i liczenia. Niestety jak wskazują dane epidemiologiczne między 5 a 10 % dzieci doświadcza poważnych trudności w zakresie uczenia się tych umiejętności. W poniższym artykule postaram się przybliżyć, czym są specyficzne trudności w uczeniu się i jakie trudności powinny skłonić rodzica oraz nauczyciela do skierowania dziecka na diagnozę specyficznych trudności w uczeniu się.
 
O specyficznych trudnościach w uczeniu się mówimy wtedy, gdy obserwujemy rozbieżność między umiejętnościami dziecka w nauce czytania, pisania lub nauki matematyki a poziomem oczekiwanym od dziecka w danym wieku chronologicznym o danym poziomie intelektualnym oraz podlegającym właściwej edukacji. Oznacza to, że mimo dobrych umiejętności poznawczych i prawidłowej edukacji, dziecko ma trudność by nauczyć się czytać, pisać lub liczyć. Wśród specyficznych trudności w uczeniu się wyróżniamy:
• Dysleksję – trudności w zakresie czytania i pisania, polegających na problemach z rozpoznawaniem czytanych słów, głośnym czytaniem, rozumieniem tekstu czytanego, wykonywaniem zadań wymagających umiejętności czytania, problemy z pisownią (np. fonetyczny zapis wyrazów, niepoprawna kolejność zapisu liter lub liczb, pomijanie liter)
• Dysortografię – trudności w zakresie poprawności pisania, polegające na częstym popełnianiu błędów ortograficznych również w zakresie gramatyki i interpunkcji oraz organizacji i spójności pisania
• Dysgrafię – trudności w zakresie pisania, polegające na nieczytelnym i nieestetycznym piśmie;
• Dyskalkulię – trudności w zakresie umiejętności matematycznych, polegające na problemach w zakresie podstawowych umiejętności rachunkowych: dodawania, odejmowania, mnożenia, dzielenia, rozwiązywania zadań wymagających rozumowania matematycznego.
 
Badania epidemiologiczne wskazują, że specyficzne trudności w uczeniu się mogą występować u od 5% do 10% populacji. Grupę dzieci z ryzykiem specyficznych trudności w uczeniu szacuje się na ok. 15-18%. Bardziej szczegółowe badania wykazały jednak, że spośród grupy dzieci z ryzykiem trudności w uczeniu się, po wprowadzeniu dodatkowych zajęć wspierających nabywanie umiejętności szkolnych, w powtórnej diagnozie (po 2 latach) jedynie u 5% dzieci potwierdzono diagnozę tych trudności (Thompson, 1999). Badanie to pokazuje także na znaczenie wczesnej diagnostyki i terapii we wspieraniu nabywania umiejętności szkolnych u dzieci. Współczesne badania nie wskazują na różnicę w częstości występowania specyficznych trudności w uczeniu się między dziewczętami a chłopcami (Snowling, 2000; Grabowska i Bednarek, 2004).
 
Termin ryzyko specyficznych trudności w uczeniu się można zdefiniować jako zagrożenie wystąpieniem trudności w uczeniu się (np. dysleksji, dysortografii), czyli podwyższone prawdopodobieństwo rozwinięcia się tego zaburzenia w przyszłości u konkretnego dziecka. Mówi się o nim przede wszystkim w okresie poprzedzającym rozpoczęcie formalnej nauki czytania, pisania i liczenia, a więc przed pójściem dziecka do szkoły. Ze względu na to, że dzieci potrzebują czasu na biegłe opanowanie tych umiejętności, w Polsce o ryzyku dysleksji mówimy także w przypadku uczniów klas I-III szkoły podstawowej.
 
Podłożem specyficznych trudności w uczeniu się są trudności poznawcze, ale nie związane z ogólnym funkcjonowaniem intelektualnym dziecka, a z poszczególnymi (specyficznymi) umiejętnościami. Głównym podłożem trudności dyslektycznych są deficyty językowe. W praktyce oznacza to, że dzieci z dysleksją częściej niż ich rówieśnicy mają trudności w rozwoju świadomości fonologicznej (umiejętności różnicowania, analizowania i syntetyzowania głosek), pamięci fonologicznej (umiejętności zapamiętywania głosek), werbalnej pamięci roboczej (umiejętności manipulowania zapamiętywanymi informacjami werbalnymi w pamięci).
 
Dzieci 6-7-letnie powinny zostać skierowane na badanie psychologiczno-pedagogiczne jeśli mają trudności z:
• dostrzeganiem różnic między podobnie brzmiącymi słowami (np. noc–moc),
• tworzeniem i rozpoznawaniem rymów,
• dzieleniem słowa na głoski lub na sylaby, łączeniem sylab lub głosek w słowa,
• powtarzaniem/wymawianiem trudnych słów, np. długich;
• zapamiętywaniem nowych słów, nazw własnych,
• nauką wierszyków i piosenek, czy zapamiętywaniem informacji w stałej kolejności, jak nazwy pór roku, dnia, posiłków, dni tygodnia.
 
Również starsze dzieci, w wieku szkolnym, które mają trudności w wymienionych wyżej umiejętnościach, a także mają problemy z nauką czytania, popełniają w czytaniu wiele błędów (np. gubią głoski/sylaby, przestawiają głoski/sylaby), mają dużą trudność ze zrozumieniem czytanego tekstu, a w zakresie pisania mogą mieć duże trudności z zachowaniem struktury słowa (maja trudność z pisaniem ze słuchu, co wynika z nieprawidłowego wyodrębniania głosek w słowie) powinny zostać skierowane na badanie w kierunku dysleksji.
 
Trudności z nauką czytania mogą mieć różny charakter: są dzieci, które czytają głośno, powoli i niepłynnie, a także takie, które czytają szybko, ale robią mnóstwo błędów. W obu przypadkach możemy mieć do czynienia ze specyficznymi trudnościami w uczeniu się o typie dysleksji.
 
Warto jednak pamiętać, że przed badaniem psychologiczno-pedagogicznym konieczne jest przeprowadzenie badania wzroku oraz słuchu dziecka. Grupą dzieci, u których wzrasta ryzyko pojawienia się trudności z czytaniem są dzieci, które miały opóźniony rozwój mowy lub trudności w nabywaniu języka. Konieczne jest wykluczenie, że trudności z czytaniem nie wynikają z poważniejszych zaburzeń językowych (np. afazji) lub nie są wynikiem niedosłuchu (który może mieć także czasowy charakter np. ze względu na zapalenie ucha środkowego). Trudności z czytaniem oraz pisaniem mogą także wynikać z wad wzroku, słabowidzenia, a także nieprawidłowych ruchów gałek ocznych. Jeżeli dziecko gubi się w czytanym tekście (np. pomija/przeskakuje między kolejnymi linijkami, wersami; gubi słowa, miejsce czytania) warto oprócz wizyty u okulisty przeprowadzić konsultację u specjalisty ortoptysty. Innym ważnym aspektem do sprawdzenia są procesy przetwarzania sensorycznego.
 
Dzieci, u których występują trudności w zakresie ortografii oprócz trudności językowych mogą mieć także problemy w rozwoju funkcji wzrokowo-przestrzennych i wzrokowo-ruchowych. To znaczy, że mogą gorzej niż rówieśnicy: różnicować obiekty, dostrzegać drobne elementy i szczegóły na obrazkach, przerysowywać wzory, a także znacznie częściej mogą pomijać szczegóły na obrazkach i podczas wykonywania rysunków, pomijać litery, znaki diakrytyczne, znaki interpunkcyjne, mylić litery (np. podobnie wyglądające b i d), mieć trudność z zapamiętaniem kształtu litery, pisać litery i cyfry w lustrzanym odbiciu. Mają duże trudności z zachowaniem struktury słowa. Dzieci z dysortografią popełniają nie tylko błędy typowo ortograficzne, ale także w zapisie głosek nosowych (ą, ę) oraz zmiękczeń (ci – ć). Mogą również mieć trudności w zakresie percepcji wzrokowej oraz pamięci wzrokowo-przestrzennej.
 
Z kolei dzieci, które brzydko piszą mogą mieć trudności w zakresie integracji sensorycznej, koordynacji wzrokowo-ruchowej, rozwoju motoryki małej i zdolności manipulacyjnych. Często dzieci w młodszym wieku szkolnym nieprawidłowo trzymają narzędzie pisarskie, co utrudnia im pisanie. W diagnozie dysgrafii warto oprócz badania psychologiczno-poznawczego przeprowadzić także konsultację integracji sensorycznej oraz fizjoterapeutycznej.
 
Na badanie w kierunku ryzyka dyskalkulii powinny zostać skierowane dzieci, u których obserwujemy takie trudności, jak:
• późniejsze nabywanie umiejętności przeliczania zbiorów;
• problemy w rozumieniu pojęcia liczby (rozumienie, że ostatni wymieniony liczebnik podczas przeliczania zbioru oznacza liczbę elementów zbioru);
• dłuższe stosowanie metody liczenia na palcach podczas wykonywania prostych obliczeń; trudność z dokonaniem obliczeń w pamięci na symbolach;
• problemy z korzystaniem podczas wykonywania obliczeń z zapamiętanych wcześniej faktów arytmetycznych np. wyników podstawowych, najczęściej wykonywanych działań (np. mają trudność z zapamiętaniem ile to jest 6+8 i za każdym razem wykonują to działanie muszą dokonać obliczeń;
• znaczne problemy z opanowaniem tabliczki mnożenia;
• problem z zapisem liczb wielocyfrowych lub cyfr w odpowiednich kolumnach (np. podczas działań wykonywanych pisemnie).
 
Wczesna diagnoza specyficznych trudności w uczeniu się jest niezwykle ważna, gdyż mechanizmy wywołujące te trudności (deficyty poznawcze, językowe) powodują także wiele innych objawów związanych z mową i uczeniem się. Problemy w czytaniu i pisaniu mogą wywołać trudności w innych przedmiotach szkolnych – matematyce, historii, biologii czy nawet muzyce lub wychowaniu fizycznym. Również trudności w uczeniu się matematyki mogą utrudniać uczenie się innych przedmiotów np. fizyki, czy chemii. Konsekwencją specyficznych trudności w uczeniu się mogą stać się problemy emocjonalne – lęk szkolny, zaniżona samoocena, wycofanie czy depresja. Dzieci z diagnozą specyficznych trudności w uczeniu się nie tylko mogą, lecz wręcz muszą mieć zapewnione odpowiednie wsparcie w zakresie edukacji szkolnej. Konieczne jest specjalne dostosowanie metod dydaktycznych, pozwalających lepiej sobie radzić z trudnościami (np. dla wielu z nich skuteczna w nauczaniu czytania jest metoda sylabowa), a także podjęcie specjalistycznych zajęć ukierunkowanych na rozwijanie umiejętności poznawczych i językowych, stanowiących podłoże specyficznych trudności w uczeniu się, a także rozwijanie strategii czytania, pisania, liczenia oraz uczenia się. Na etapie szkolnym oferuje się dzieciom zajęcia korekcyjno-kompensacyjne w szkole lub w poradni.
 
Opracowała: dr Magdalena Kosno – psycholog
 
Źródła: K. Bogdanowicz, G. Krasowicz-Kupis i in. (2014) „Czy moje dziecko jest zagrożone dysleksją?”. IBE. G. Reid (2018) „Dysleksja. Podręcznik praktyka”, Wyd. Harmonia. M. J. Snowling, (2008). Specific Disorders and Broader Phenotypes: The Case of Dyslexia. Quarterly Journal of Experimental Psychology, 61(1), 142–156.

Twoje dziecko potrzebuje pomocy? Skontaktuj się z nami