Rysunek dziecka podobnie jak słowo jest symbolem. Za jego pomocą, podobnie jak za pomocą słów, dziecko może przekazać komunikat, stworzyć narrację lub wyrazić własne przeżycia. Rysunek dziecka jest również świadectwem jego wiedzy o świecie ponieważ dziecko rysuje to co wie o świecie a nie to co widzi, stąd rysunki przedstawiają czasem budynki leżące na ulicy lub wnętrze domu widoczne przez ściany budynku. Analiza prac dziecka pozwala nam śledzić zmiany w jego postrzeganiu świata i tym samym dostarcza informacji o jego rozwoju poznawczym. Czy na podstawie rysunku możemy także, zgodnie z powszechnym przekonaniem odczytać ukryte pragnienia, lęki i marzenia dziecka?

Prawda i mity o dziecięcym rysowaniu

Rysunek rodziny jest jednym z częściej wykorzystywanych przez psychologów testów do badania stosunków rodzinnych. Czy jednak na jego podstawie można dowiedzieć się co dzieje się w domu rodzinnym dziecka? Rysunek jest przejawem dziecięcej interpretacji obserwowanej rzeczywistości, z pewnością wiec niesie istotne informacje jak dziecko postrzega rodzinne relacje. Jednak jednym z najbardziej istotnym elementem testu rysunkowego „Rysunek rodziny” jest przeprowadzany z dzieckiem wywiad – dziecko odpowiada na pytania dotyczące narysowanych osób. Niezwykle ważne jest to, aby wysłuchać dziecięcych wyjaśnień a nie ufać wrażeniom i narzucającym się interpretacjom. Narysowanie na rysunku cioci może znaczyć zarówno, że jest ważną dla dziecka osobą jak i to, że właśnie dziś przyjechała w odwiedziny i dziecko usłyszało w rozmowie rodziców, że „rodzina przyjechała z wizytą” wiec rysując rodzinę, rysuje też ciocię. A co jeśli dziecko na prośbę o narysowanie rodziny rysuje czarny trójkąt? Podobnie, poproś dziecko aby powiedziało co narysowało, bo może się okazać, że to namiot, w którym mieszkała cała rodzina na wycieczce w ostatni weekend i to chciało nam dziecko przekazać!

Przekonanie, że rysunek dziecka pozwala nam odczytać wydarzenia mające miejsce w jego życiu, o których nikomu nie chce powiedzieć, jest powszechne. Pogląd taki nie ma jednak poparcia w badaniach naukowych. Nawet doświadczeni psychologowie kliniczni, nie mogą wnioskować o traumatycznych przeżyciach dziecka na podstawie przedstawionych im jedynie rysunków dziecka. Czasem rzeczywiście dziecku łatwiej jest narysować wydarzenie niż o nim opowiedzieć. Jednak interpretacja rysunku dziecka wymaga kontaktu, rozmowy z dzieckiem. Interpretacja rysunku to nie tylko analiza otrzymanego, gotowego wytworu. Bardzo ważnym elementem tej analizy jest obserwacja procesu jego powstawania. Jak dziecko planuje rozmieszczenie elementów, w jakiej kolejności umieszcza je na kartce. Tylko posiadanie informacji uzyskanej od dziecka na temat jego rysunku oraz obserwacja procesu twórczego pozwalają na wnikliwe i rzetelne interpretowanie dziecięcego wytworu.

Często uznaje się, że na podstawie użytych w rysunku elementów graficznych oraz wykorzystywanych przez dziecko barw można wnioskować na temat osobowości dziecka oraz dominującego u niego nastroju. Istotnie, analiza tych elementów pozwala wnioskować na temat cech dziecka. Warunkiem jest jednak analizowanie wielu jego prac. Jeden rysunek nie pozwala wyciągnąć takich wniosków.

Niezwykle ważne jest uwzględnianie kontekstu powstawania dziecięcego dzieła. Czasem obrazek jest ciemnoszary bo tylko taka kredka była dobrze zastrugana, czasem obrazek jest w ciemnych kolorach bo taki zestaw kredek dziecko dostało w przedszkolu. Jednobarwny rysunek może paradoksalnie świadczyć o twórczości dziecka. Dziecko uwielbia rysować, tworzy rysunków bez liku a na kolorowanie nie ma już czasu.

Dopiero wiedza na temat stadiów rozwoju rysunku oraz wnikliwa obserwacja procesu jego tworzenia pozwalają trafnie odczytywać znaczenie dziecięcej twórczości graficznej. Analiza rysunku pogłębiona rozmową z małym twórcą pozwala poznać jego stan emocjonalny, poziom rozwoju intelektualnego, sposób postrzegania świata, a także tego, co jest dla niego istotne, co go cieszy, co niepokoi.

 

Jak rozwija się rysunek dziecka?

Dziecko w wieku około 18 miesięcy potrafi kreślić ołówkiem po kartce. Dziecko w pierwszych próbach graficznych naśladuje dorosłych i zafascynowane rytmicznymi ruchami ręki pozostawia na papierze ślady swoich poczynań - zamaszyste bazgroty.Początkowe są to linie poziome, kolejno pionowe i koliste, które tworzą plątaninę zachodzących na siebie kresek. Dziecko nie zwraca wówczas jeszcze uwagi na rezultat swej aktywności, ale powtarza ruchy, czerpiąc przyjemność z samej czynności. Dziecko kreśląc pierwsze znaki na kartce wykonuje ruch, nie nadaje im znaczenia, to rodzice nazywają co dziecko rysuje. Jednocześnie sami rysują obrazki, pokazują ilustracje w książkach, ucząc dziecko, że znak na kartce oznacza coś więcej niż linię na papierze – rodzic rysuje i mówi „zobacz tu jest buzia, oczy i nos”, „a teraz narysujemy kotka, popatrz”.

Dwulatek rysuje kreski, proste i faliste, powoli pojawia się także zamknięte koło (za koło uznaje się zamknięty, kulisty kształt np. owal, spiralę). W trzecim roku życia dziecko zaczyna nazywać swoje bazgroty. Zaczyna komentować rysunek, najczęściej na skutek pytań lub podpowiedzi dorosłych. Choć nadal są to zbiory kresek, kropek i kulistych kształtów lub ich pojedyncze egzemplarze, zyskiwanie przez nie nazw ( kilka kresek może być autem, lub jakimś zwierzęciem choć w istocie w ogóle go nie przypomina) stanowi moment przełomowy – dziecko traktuje rysunek jako symbol. Od tego momentu obserwujemy stały postęp zarówno w doskonaleniu techniki rysowania jak
i wykorzystania wyobraźni w rysunku.

Dziecko w wieku przedszkolnym tworzy nowe formy graficzne, zbliżone do figur geometrycznych. Z tych form buduje schematy postaci i przedmiotów. Rysowaniestaje się dla dziecka zabawą, w której zastępując znakiem graficznym elementy rzeczywistości przedstawia swą wiedzę o świecie. Dla dziecka ważny staje się sam proces rysowania, ze względu na rozwijającą się zdolność koordynacji wzrokowo – ruchowej, kontrolowania ruchów ręki oraz umiejętność używania odpowiedniej siły nacisku dziecko świadomie manipuluje obrazem przedstawiając wybrane obiekty oraz zdarzenia. W okresie przedszkolnym doskonali się umiejętność posługiwania się schematem w rysunku. Trzylatek używa prostych form graficznych przypominających figury geometryczne i za ich pomocą przedstawia schematy przedmiotów i osób. Rysunek postaci składa się często z kilku jedynie elementów: z głowy-kółka bezpośrednio wychodzą poziomo kreski - ręce oraz pionowo kreski- nogi. Taki poziom rozwoju rysunku określamy jako ubogi schemat. W czwartym i piątym roku życia dziecko coraz częściej rysuje bogatsze ilustracje zawierające liczne szczegóły. Rysunek postaci ludzkiej przedstawia już więcej elementów – dziecko rysuje uszy, brwi, dłonie. Rysunek zaczyna być bardziej zróżnicowany – dziecko stara się przedstawić różnice pomiędzy osobami wykorzystując rozmiar elementów graficznych oraz kolor. Przedstawia istotne dla znanych osób atrybuty (babcia będzie miała „szare” włosy a księżniczka koniecznie koronę na głowie). Ten okres w rysowaniu określa się fazą wzbogaconego schematu. W tym okresie rysunek dziecka zaczyna nabierać indywidualnego charakteru – można zauważyć specyficzne formy tworzenia ilustracji cechujące wybrane dziecko. Tematy rysunków przedszkolaków to najczęściej postacie ludzkie, zwierzęce, budynki i znane przedmioty. Dzieci często maja już ulubione tematy rysunków (księżniczki w „tkanych” szlaczkami i zygzakami sukniach, pojazdów). Rysunki przedstawiają też aktualne wydarzenia wyraziste lub ważne dla dziecka. Przykładowo rysunki powstałe w grudniu zawierają zwykle choinki, prezenty lub postać Mikołaja.

Rysunek dziecka w późnym wieku przedszkolnym coraz częściej zamiast przedstawiać pojedyncze elementy jest ilustracją wydarzenia. Czasem u dzieci pojawia się fascynacja komiksem, tworzą rysunkowe scenki lub książki. Rozwój emocjonalny (szczególnie wzrastająca świadomość samego) siebie oraz rozumienie własności (jest „moje”), nie tylko jako posiadania przedmiotu ale także jako tworzenia dzieła powoduje, że dziecko identyfikuje się ze swoim dziełem. Ważne jest aby szanować dzieło dzieckabudując przekonanie, że wytwór naszej pracy jest ważny i warty uwagi innych osób.

Wzbogacony schemat w rysunku towarzyszy dziecku do wczesnego okresu szkolnego. W rysunku w tym okresie obserwujemy ciągłe wzbogacanie formy detalami, doskonalenie proporcji oraz próby wyrażania przestrzeni, za pomocą rysowania kliku planów (większe obiekty na pierwszym planie i mniejsze za nimi).

We wczesnym okresie dorastania (około 11 – 12 roku życia) rysunek dziecka zaczyna przedstawiać obiekty tak jak dziecko je widzi (wcześniej rysunek oddawał dziecięcą wiedzę a nie wierne przedstawienie widzianego obrazu). Ten okres w rozwoju rysunku określa się realizmem lub okresem poschematycznym. Dziecko próbuje w rysunku oddać obraz natury, ujmować perspektywę i trójwymiarowość przedmiotów.

 

Twórcze rysowanie

Twórczość plastyczna obok zabawy jest najpowszechniejszym zjawiskiem w spontanicznej działalności dziecka. Rysunek jest przejawem dziecięcego dążenia do tworzenia. Mały człowiek nieustannie otrzymuje informacje o świecie fizycznym i społecznym. Uczy się obserwując dorosłych, słuchając ich wypowiedzi i poleceń, słuchając czytanych książek, oglądając telewizję. Ogram informacji trzeba uporządkować. Dziecko nie tylko przyswaja wiadomości ale także obdarza je refleksją. Rozwój poznawczy powoduje, że nie wszystkie wiadomości rozumie, niektóre dane uprasza i nadaje im charakter dla siebie zrozumiały. Uważa więc, że deszcz powstaje z łez aniołów a maszyny podobnie jak ludzie mogą się smucić lub obrażać. Stąd wiele prac dzieci (nie tyko rysunek ale także narracje, budowle) ujmuje dorosłego odbiorcę niepowtarzalnym sposobem widzenia świata. Bo rzeczywiście sposób postrzegania dziecko nie polega na tym, że wie ono mniej ale właśnie na tym, że w szczególny sposób rozumie otaczającą rzeczywistość. Z tego powodu większość prac dzieci w wieku przedszkolnym jest niezwykle twórcza. Twórczość to niestandardowe rozwiązania
a ich pełno jest w dziecięcym rysunku.

Twórcza ekspresja dziecka jest zjawiskiem rozwojowym. Jednak aby mogła wystąpić koniecznie spełnione muszą być dwa warunki. Po pierwsze dziecko musi kierować się wewnętrzną motywacją, jego działanie powinno wypływać z chęci i zainteresowania dla danego działania. Drugim koniecznym warunkiem jest klimat sprzyjający porozumieniu, potrzebne jest poczucie bezpieczeństwa i atmosfera ciepła i otwartości.

Twórcza ekspresja dziecka nie oznacza wcale że powinno ono tworzyć dzieła niezależne od doświadczenia i wynikające jedynie z jego bogatej fantazji. Dziecięca twórczość polega na łączeniu i przeobrażaniu doznanej rzeczywistości z użyciem wyobraźni. Także naśladowanie przez dziecko nosi znamiona twórczej interpretacji.

Sam proces twórczy ujawnia ale także rozwija cechy osobowości jego autora. Warto wiec stwarzać dziecku w każdym wieku okazję do tworzenia, nie tylko rysunków.

M.Sabik

A.Szczypczyk